Gaslighting is een communicatietechniek waar veel mensen nog nooit van hebben gehoord, maar toch op dagelijkse basis mee te maken hebben. Het is een vorm van manipulatie of misleiding, maar zo subtiel dat deze nauwelijks herkenbaar is.
Hoe kun je deze vorm van manipulatie herkennen, zodat je niet ten prooi valt aan de misleiding van mensen in je omgeving of van de media? De gevolgen van gaslighting zijn namelijk niet mis. Het kan je een zeer gedesoriënteerd gevoel opleveren, een gevoel waarbij je zelfs twijfelt aan je diepste overtuigingen.
Wat is gaslighting precies?
Gaslighting is een vorm van psychische manipulatie waarbij één of meerdere personen heimelijk twijfel zaaien, waardoor de persoon in kwestie gaat twijfelen aan zijn/haar eigen perceptie, geheugen en oordelen. Hierdoor ontstaat een gevoel van cognitieve dissonantie, ofwel, de persoon voelt zich extreem oncomfortabel, omdat de gepresenteerde informatie rechtstreeks tegen de eigen overtuigingen ingaat en de nieuwe informatie niet geaccepteerd kan worden. Wat is nu de waarheid?
Ook krijgt de persoon vaak een verminderd gevoel van eigenwaarde. Met ontkenning, misleiding, tegenspraak en misinformatie wordt de doelpersoon instabiel gemaakt en worden de kernwaarden ontkracht.
Door iemand te verzadigen (voortdurend te bombarderen) met nieuwe controversiële informatie, kan iemand in extreme gevallen worden gehersenspoeld. Het is vergelijkbaar met de NLP-techniek Spiegelen/Rapport, waarbij je communicatie eerst afstemt op je gesprekspartner, zodat je vertrouwen wint, en daarna het gesprek gaat leiden. Bij gaslighting wordt eerst iemands zelfvertrouwen afgebroken, zodat deze onzeker is, vervolgens gaat degene die gaslighting toepast het slachtoffer leiden in de gewenste richting.
Geschiedenis
De term is vernoemd naar een toneelstuk uit 1938 Gas Light, waarin de techniek werd toegepast. Vanaf de jaren 40 en 50 werd deze vorm van manipulatieve communicatie gebruikt door geheime diensten en werd er binnen het wetenschappelijke veld van massapsychologie veel onderzoek naar gedaan om massa’s mensen te kunnen manipuleren en sturen.
In de film Gas Light uit 1944 wordt een van de hoofdpersonen, Paula, door haar man psychisch gemanipuleerd. Hij praat haar aan dat ze zich vreemd gedraagt en hij vraagt haar of ze niet krankjorum aan het worden is. Dit doet hij op zo’n subtiele manier, dat ze aan zichzelf gaat twijfelen, ondanks het feit dat haar mentale toestand prima in orde is. Het geeft Paula een intens ongemak waarbij ze diepe gevoelens van waanzin ontwikkelt. Ze wordt dus krankjorum (gepraat).
Uiteindelijk ontworstelt Paula zich in de film aan de tentakels van haar relatie, waarna ze inziet wat er eigenlijk is gebeurt. Ze realiseert zich hoe ze is gemanipuleerd.
Manipulatie in de media
Nu je wat beter doorhebt wat gaslighting precies behelst, kun je het waarschijnlijk in je dagelijks leven ook beter herkennen. Deze manipulatietechniek wordt namelijk ook veelvuldig in de media toegepast om bijvoorbeeld bevolkingsgroepen te sturen.
Als je kijkt naar de berichtgeving over de Amerikaanse politiek zie je bijvoorbeeld hoe Trump structureel ‘in het zonnetje’ wordt gezet met boude uitspraken, delen van persconferenties die uit zijn verband zijn gerukt en verdraaiingen van uitspraken. Of je een voorstander van Trump bent of niet, het moge duidelijk zijn dat deze berichtgeving bijzonder schadelijk, maar ook bijzonder effectief is om hem in diskrediet te brengen. Allemaal worden deze technieken gebruikt om cognitieve dissonantie te veroorzaken en mensen te misleiden.
Kijk voor de grap maar eens naar een Google zoekopdracht naar Donald Trump. Er staan bijna uitsluitend belachelijke foto’s die een bepaald beeld van de Amerikaanse president neerzetten. Geloof je werkelijk dat er niet een leuke foto van hem bestaat? Met zijn kleinkinderen? Een foto waarop hij plezier maakt? Dit is een vorm van gaslighting, mensen verzadigen met een beeld, net zolang tot ze erin gaan geloven.
Psychische manipulatie in privécontext
Ook in de thuissituatie wordt deze manipulatieve vorm van communicatie toegepast. Vaak vind gaslighting plaats tussen twee individuen die elkaar vertrouwen, waarbij de één subtiel de ander manipuleert. Omdat het vaak voorkomt binnen intieme relaties, kan manipulatie ongelooflijk moeilijk te herkennen zijn.
Net zoals bij veel andere vervelende situaties kun je jezelf er maar beter snel van bewust zijn. Hoe langer je namelijk blootstaat aan de manipulatie, hoe groter de psychische schade, zeker op lange termijn. Door jezelf bekend te maken met de kenmerken van gaslighting kun je jezelf wapenen tegen manipulatie.
LET OP: wanneer iemand slachtoffer is van een (psychisch) gewelddadige relatie, is het altijd verstandig een gediplomeerde hulpverlener in te schakelen. De informatie in dit artikel dient alleen als informatie omtrent de kenmerken van gaslighting.
Soorten gaslighting
Deze subtiele vorm van misleiding kan voorkomen is allerlei settings, varierend van een één-op-één relatie tot zeer grootschalig, zoals het gebruik voor politieke doeleinden. Zeker in een gezinssituatie kan gaslighting blijvende emotionele schade opleveren als er kinderen bij betrokken zijn. Het is van grote invloed op de overtuigingen van een kind die nog niet zo stevig gevestigd zijn.
Intieme partnerrelaties
Binnen een intieme partnerrelatie kan de één de ander onterecht beschuldigen. Iemand die zijn/haar partner constant ervan beschuldigt irrationeel of gek te zijn, hem/haar isoleert en het zelfvertrouwen ondermijnt, zal deze partner makkelijker kunnen controleren. De partner zal er bovendien van worden beschuldigd vergeetachtig zijn, totdat hij/zij aan zichzelf gaat twijfelen.
Kind-ouderrelaties
Zeker narcistische ouders staan erom bekend hun kinderen (bedoeld of onbedoeld) geestelijk te mishandelen. Ze gaslighten hun kinderen om hen onder controle te krijgen of te houden. Ze kunnen hun gevoelens kleineren en hen aan zichzelf laten twijfelen, waarmee hun zelfvertrouwen ernstig wordt ondermijnd.
Het zijn vaak mensen die als kind zijn gegaslight die in hun latere leven te maken krijgen met faalangst, enorm onzeker zijn en op sociaal vlak een achterstand oplopen.
Arts-patient verhouding
Medische gaslighting is een manier van manipulatie, waarbij de arts of behandelaar iemands gezondheidsproblemen afwijst of bagatelliseert op basis van de veronderstelling dat ze geestelijk ziek zijn. Ze vertellen dat de klachten meer geestelijk van aard zijn.
De patiënt, die in de veronderstelling is dat de arts gelijk heeft – want die is natuurlijk de medisch professional – zal je arts geloven en aan zichzelf gaan twijfelen. De cognitieve dissonantie zal zich van hem/haar meester maken, waardoor de patiënt zich vaak nog beroerder gaat voelen.
Raciale misleiding
Van raciale gaslighting is sprake wanneer mensen technieken toepassen op een groep mensen op basis van ras of etniciteit. Denk aan de BLM-beweging, waarbij hele groepen mensen op de been komen om te protesteren op basis van een individu dat slachtoffer is geworden van ‘zinloos geweld’.
Een autoriteitspersoon kan bijvoorbeeld een specifieke etnische groep (laten) stigmatiseren en deze aanpraten dat ze wordt gediscrimineerd. Door hieraan een negatieve emotie te koppelen, zal deze groep bevestiging gaan zoeken om deze stigmatisatie te onderbouwen, ondanks dat ze eigenlijk beter weet.
Politieke gaslighting
Politieke gaslighting vindt plaats wanneer een politiek figuur of politieke groep leugens verspreidt, ontkenningen gebruikt of informatie manipuleert om mensen te kunnen controleren. Zeker anno 2020 zie je een perfect staaltje van de verfijning van gaslighting at it’s best.
Voorbeelden van tactieken zijn het bagatelliseren of verbergen van feiten, het in diskrediet brengen van politieke tegenstanders op basis van instabiliteit of het gebruiken van controverse om de aandacht af te leiden van de werkelijkheid en andere belangrijke gebeurtenissen.
Institutionele gaslighting
Van institutionele gaslighting is sprake wanneer een bedrijf of organisatie informatie ontkent, verdraait of verbergt om werknemers in een bepaalde richting te sturen. Dit doen ze door te liegen over hun rechten of door klokkenluiders die problemen in een organisatie aan het licht brengen, af te beelden als incompetent of geestesziek.
Kenmerken van gaslighting
1. Ontkenning van gedane uitspraken
Een van de meest verontrustende kenmerken van gaslighting is dat de dader direct iets ontkent dat hij eerder heeft gezegd. Hierbij wordt mogelijk de eerder gedane uitspraak ook verdraaid, waardoor het slachtoffer aan zichzelf gaat twijfelen en zijn/haar realiteitsgevoel in twijfel trekt.
Want ga voor jezelf maar eens na… als iemand tegen je zegt dat er iets niet is gebeurd waarvan je zeker weet dat het wel is gebeurd, wat betekent dat dan voor de rest van de realiteit? Heb je het misschien bij het verkeerde eind? Ligt het wellicht aan jouw perceptie?
Dit is de reden waarom dit zo’n schadelijke vorm van manipulatie is. Het kan simpelweg iemands gehele wereldbeeld op zijn kop zetten, waarbij een slachtoffer zijn hele perceptie in twijfel gaat trekken.
Een manier om hier mee om te gaan, is door objectief bewijs van bepaalde gesprekken te maken. Maak bijvoorbeeld een opname van een moeilijke conversatie en bespreek lastige onderwerpen niet even ‘tussen neus en lippen door’. Op die manier ben je er zeker van dat de dader minder goed in staat is te manipuleren.
2. Projectie van emoties
Een veel gebruikte techniek is om de emoties te projecteren op het slachtoffer. Wanneer iemand frustratie ondervindt, zoals bijvoorbeeld gevoelens van ongeduld, of moeite met de omgang met geld, dan zullen deze emoties vaak worden geprojecteerd op het slachtoffer.
Door het slachtoffer voortdurend bloot te stellen aan de eigen frustraties, gaat de partner op een gegeven moment twijfelen aan de eigen realiteitszin.
3. Glashard liegen als een precedent
Als mensen liegen, moeten we vaak eerst even nadenken om de leugen te kunnen doorzien. Iemand die schaamteloos liegt, zullen we vaak wel herkennen. Mensen die gaslighting toepassen gebruiken hun eerdere leugens om hun huidige uitspraken op te baseren.
Wanneer het slachtoffer hen dan beschuldigt van leugens, laten ze het slachtoffer aannemen dat alles wat ze vanaf het begin hebben gezegd een leugen is, waardoor de manipulatie tot een normale routine is geworden.
4. De reputatie van vrienden
Als slachtoffer van deze manipulatie realiseren veel mensen zich niet in wat voor situatie ze verkeren. Je wordt blind voor hetgeen je gewend bent. Vaak geeft de dader het slachtoffer het gevoel dat ze hun vrienden niet kunnen vertrouwen. Deze vrienden vormen natuurlijk een bedreiging voor de dader, want zij zijn beter in staat hem of haar te ontmaskeren.
Vrienden en familie worden door de dader vaak in diskrediet gebracht, zodat hij/zij vrijelijk de techniek kan voortzetten en het slachtoffer verder kan destabiliseren. De integriteit wordt bijvoorbeeld in twijfel gebracht of de contactfrequentie wordt ernstig beperkt.
5. Het is niet allemaal negatief
Misbruik wordt vrijwel altijd geassocieerd met negativiteit, maar dat is het verraderlijke aan gaslighting. Emotionele manipulatie kan namelijk ook plaatsvinden door middel van positieve opmerkingen, waarbij gemene intenties eenvoudig worden gecamoufleerd met leuke, voorkomende uitspraken.
Vaak wordt hierbij een vorm van cynisme of sarcasme betrokken om de steken onder water met een lach te kunnen brengen. Deze typische warme/koude communicatie vormt de hoeksteen van het misbruik.
6. Verwarring zaaien is prioriteit
Veel misbruikers geven hun slachtoffers het gevoel dat ze voortdurend in de war zijn. Mensen die gaslighting toepassen omgeven zichzelf altijd met afleiding en rookgordijnen. Het is belangrijk om deze eigenschappen te zien, zodat je niet ten prooi valt aan emotioneel misbruik.
7. De kracht van herhaling
Gaslighting is een techniek die niet op zeer korte termijn zijn vruchten afwerpt voor de misbruiker. Het is veelal een praktijk waarbij het slachtoffer wordt geconditioneerd om in bepaalde patronen te vervallen, vooral patronen van onzekerheid.
Gedurende langere periode introduceert de misbruiker langzaam steeds meer tactieken om het slachtoffer te conditioneren, waarbij het ego steeds een stukje meer wordt ‘bewerkt’. Doordat dit proces zo langzaam verloopt, is het nauwelijks waarneembaar. Door jezelf hiervan bewust te zijn, kun je jezelf beschermen en tijdig ingrijpen.
8. Anderen worden aan het twijfelen gebracht
Een dader kan de perceptie van een slachtoffer flink verstoren door anderen erbij te betrekken en te beïnvloeden. Hiermee maken ook anderen zichzelf schuldig aan het manipuleren van het slachtoffer. Dit gebeurt vaak zonder dat die anderen hiervan zelfs maar enig besef hebben. Hierdoor kennen ze het slachtoffer kleine kenmerken toe die vervolgens in het gezicht van het slachtoffer worden uitvergroot.
Een dader zal in gezelschap met andere personen altijd bevestiging vragen wanneer hij iets negatiefs over het slachtoffer heeft uitgesproken, bijvoorbeeld een karaktereigenschap. De betrokkenen zullen de aantijgingen van de dader beamen, waardoor het slachtoffer zich schuldig en onzeker voelt.
9. Hun emoties gebruiken
Binnen elke partnerrelatie is het gebruikelijk dat emoties en behoeften met elkaar worden gedeeld. Deze relatiedynamiek wordt echter vaak misbruikt, waarbij de dader de ander manipuleert om dingen te doen die ze eigenlijk niet willen doen. Op die manier voelt het slachtoffer zich ongemakkelijk. De dader gaat hierbij subtiel te werk, zodat er geen ‘hard bewijs’ is van manipulatie.
Laatste gedachte
De bovenstaande eigenschappen van gaslighting geven een inkijkje in de vervelende situaties waarin je als slachtoffer kan raken. Het is dan ook belangrijk, hoe subtiel gaslighting ook kan plaatsvinden, om de gevolgen niet te lichtzinnig op te vatten. Vooral langdurige geestelijke mishandeling kan levenslange trauma’s opleveren.
Gaslighting is een ongelooflijk schadelijke vorm van emotionele manipulatie. Door effectief te leren omgaan met gaslighting, kun je jezelf of mensen in je omgeving tijdig in bescherming nemen.
Wanneer je zelf of iemand in je omgeving slachtoffer is geworden van gaslighting, neem dan altijd contact op met je huisarts en laat je doorverwijzen naar een medisch professional die je begeleidt in het herstelproces.